روانشناسی اخلاق

"افراد معمولا دست به اعمال ناپسند نمی‌زنند مگر آنکه جنبه‌های غیراخلاقی آن اعمال را برای خودشان توجیه کرده باشند."
این حالت "غیرفعال کردن کنترل درونی" است.
"بندورا" استاد دانشگاه استنفورد

هیتلر مشروبات الکلی مصرف نمیکرد و سیگار نمی‌کشید و عاشق موسیقی و نقاشی بود. از آزار دیدن حیوانات ناراحت می‌شد و برای اولین بار در تاریخ اروپا، قوانین حمایت از حیوانات را وضع کرد. وی حامی محیط زیست و خانواده بود و به زنان احترام میگذاشت. این ویژگی‌ها در کنار کشتارهای وسیع سردرگم کننده است با این حال این تضادها در هیتلر خلاصه نمیشود، بی‌رحم‌ترین شکنجه‌ گران هم چه بسا پدرانی دلسوز باشند و از دیدن زخمی در انگشت فرزندشان ناراحت شوند.

پرسش اصلی این است که چطور انسانهایی که باور قوی به ارزشهای اخلاقی دارند و در سایر بخشهای زندگی دل‌رحم هستند می‌توانند دست به شرارت و اعمال غیراخلاقی بزنند؟

این اتفاق چگونه روی میدهد؟
"بندورا" چند مکانیسم شناختی- روانی را که میتوانند باعث غیرفعال شدن کنترل درونی افراد شوند توضیح داد:

1-  توجیه اخلاقی

با تاکید بر اهداف متعالی رفتار غیراخلاقی طوری توجیه میشود که قابل دفاع یا حتی ستایش‌آمیز به نظر برسد. شستشوی مغزی هم مثالی از این روش است. ترویستهای انتحاری با همین روش اقناع میشوند، پاک کردن زمین از گناه، رفتن به بهشت موعود و...

کانال تلگرامی عشق پول،دنیای تجارت کلیک کنید

2️- تلطیف لغوی یا حسن تعبیر

نامگذاری یک فعل غیراخلاقی با کلمات متفاوت که چهره‌ آن را می‌پوشاند. فرماندهان در ابوغریب از لفظ "نرم کردن" به جای شکنجه کردن استفاده میکردند و رهبران نازی کشتار یهودیان را "پاکسازی اروپا" مینامیدند. نمونه های دم دستی تر این روش استفاده از "اختلاس" به جای دزدی و "شیطنت" به جای خیانتهای جنسی در ازدواج است.

3-  مقایسه با دیگران

در این روش فرد با مقایسه رفتار خود با نمونه هایی بدتر از سوی دیگران از عذاب وجدان خود کم میکند. "آنقدر تو این کشور دزدی میشه که از زیر کار در رفتن ما جلوش هیچی نیست".

4️- جابجایی یا تقسیم مسئولیت

فرد در این حالت مسئولیت را به گردن یک منبع خارجی می‌اندازد یا آن را میان جماعت بزرگی تقسیم می‌کند. در قتل عام "می لای" یک گروه از سربازان امریکایی پانصد غیر نظامی ویتنامی را شکنجه کردند، مورد تجاوز قرار داند، کشتند و بدن بعضی‌ها را مثله کردند. وقتی 14 نفر از افسران بابت این ماجرا محاکمه شدند مسئولیت را به گردن مافوق انداختند و البته رفع اتهام هم شدند!

5️- انسانیت‌زدایی از قربانی

منطق کلی این روش مادون انسان در نظر گرفتن سایرین است. هرچه کیفیت انسانی قربانی بیشتر خدشه دار شود، آسیب رساندن به او سهل‌تر میشود. کاکاسیا خواندن برده ها، کم عقل دانستن زنان و... در واقع پیش درآمدی برای همین رفتارهاست.

6️- مقصر دانستن قربانی

در این روش خود قربانی مسبب اصلی شرارت قلمداد میشود. کارگرانی که بدرفتاری کارفرما را دلیل دزدی خود میدانند، متجاوزی که میگوید سر و وضع قربانی تحریک آمیز بوده نمونه‌هایی ازاین مکانیسم هستند.

حمید مطهری

شما در موقعیت های زیر چه کاری انجام می دهید؟

۱-شما می دانید که کرایه تاکسی از فرودگاه تا خانه ۴۶ دلار است.شما قبلا همین مبلغ را پرداخت کرده ایدو می دانید که همین مبلغ درست است.اما اگر راننده ی تاکسی ازشما ۲۲ دلار بخواهد،شما چه کاری انجام خواهید داد؟

۲-شما در رستوران سفارش چهار نوع غذا را می دهید و پیش خدمت آن ها را برایتان می آورد،اما به اشتباه سه تای آن ها را در صورت حساب می نویسد.شما چه کاری انجام خواهید داد؟

۳-دوست شما به بیماری سختی مبتلا شده است و شما کارگزار بیمه هستید.برای درمان دوست تان صد هزار دلار لازم است.هیچ کسی نمی داند و نخواهد توانست بفهمد که دوست تان مرده است.آیا شما حاضرخواهید بود برای او بیمه نامه ی ساختگی بسازید؟

شما نمی توانید در رابطه با اخلاقیات،قانون وضع کنید.تحت شرایط بالا به فرزندان خود چه توصیه ای می کنید؟آیا رفتار خودتان در همین شرایط با توصیه هایی که به فرزندانتان کرده اید،هم خوانی دارند؟ما درست پس از تولد به یادگیری اخلاقیات می پردازیم و این کار تا آخر عمر ادامه می یابد.آیا می توانیم رفتار اخلاقی را تغییر دهیم؟بلی،لازم است که تربیت اخلاقی داشته باشیم.

اکثر افراد قبول دارند که قانون و اخلاق هم معنا نیستند.چیزی که اخلاقی است،ممکن است قانونی نباشد و برعکس.

برای مثال:

1-یک کارگزار بیمه شاید به جای ارایه مناسب ترین بیمه نامه به یک مشتری،بیمه نامه ی دیگری را به او بدهد.با این کار او از حق معامله ی بیشتری برخوردار می شود،هرچند که این کار قانونی است ولی اخلاقی نیست.

2-یک مدیر جوانی فراتر از محدوده ی سرعت،رانندگی می کند تا این که بتواند سریعا پسرک آغشته به خونی را که در صندلی پشتی ماشینش افتاده به بیمارستان برساند.در یک چنین موقعیتی به ندرت کسی از اخلاق شکستن قانون صحبت می کند.حتی با زیر پا گذاشتن قانون،کمک پزشکی برای نجات جان پسر غیر اخلاقی محسوب نخواهد شد.

قانون،حداقل هنجارها را ایجاد می کند،در حالی که اخلاق و ارزش ها فراسوی این هنجارها هستند.اخلاق و ارزش ها در محدوده ی عدالت و انصاف قرار دارند.آن ها برای آسایش و یا ناراحتی افراد نیستند،بلکه در محدوده ی احترام به حقوق و نیازهای افراد هستند.

همدلی

انصاف

همدردی با مظلومان

علاقه ی فراوان به جامعه

تنها به این خاطر که بیشتر مردم با یک چیز موافق هستند،آن موضوع نمی تواند درست باشد.برای امثال،اگر ده نفر مجرم در اذیت کردن یک فرد بی گناه موافق باشند،می توان گفت که آن عمل درست و موجه است؟نه.دقیقا مثل قانون جاذبه،اخلاق نیز نسبتا جهان شمول است.هم چون آزادی بدون انظباط که منتهی به تباهی و فساد می شود،جامعه بدون مجموعه ای از اصول از هم پاشیده می شود.اگر ارزش ها تا حد زیادی شخصی و تفسیری باشند پس نباید هیچ مجرمی در زندان باشد.اصلا چرا نیروی پلیس باید وجود داشته باشد؟

یک جامعه،بسته به ارزش های اخلاقی افرادش می تواند خوب یا بد باشد.آن چه یک جامعه را نیرومند می سازد ارزش های اخلاقی آن است.بعضی از افراد از استعمال مواد مخدر لذت می برند چون مواد به آن ها احساس خوبی می دهد.اما آیا آن واقعا باعث خیر است؟

افرادی که به اخلاق به صورت نسبی اعتقاد دارند،در واقع خود را دچار یک تناقص می کنند.آن ها می گویند((همه چیز نسبی است))اما خود این جمله بیانگر یک حقیقت مطلق است.این به نوعی خود را در یک تناقص انداختن است.تمایز بین حقیقت و باطل،درستی و نادرستی پیش فرضی برای موجودیت آنان است.با تغییر اصطلاحات،معنا ومفهوم عوض نمی شود.درست مثل تغییر برچسب ها که محتوا را تغییر نمی دهد.

مردم با برگزیدن اسامی جدید ارزش های اخلاقی را تغییر می دهند و به وسیله ی رسانه های جمعی افسون می شوند.

هنگامی که مایکل سورن،رئیس دانشگاه کلمبیا در سال 1993 از شغلش استعفا داد،یک گزارشگر از او پرسید که آیا کار ناتمام دیگری مانده است؟سورن پاسخ داد:من راضی هستم اما واقعا یک کار باقی مانده است و سپس او به نبود آموزش اخلاقی اشاره کرد...اغلب دانشجویان این دانشگاه در مورد اخلاقیات،آموزش ندیده اند.بیشتر مدرسان می ترسند که به این موضوع نزدیک شوند.معمولا در مورد اخلاق،والدین بیشترین تاثیر را می گذارند.به همین خاطر جوانان بیشتر از دیگران به تربیت اخلاقی نیاز دارند.اخلاق دین نیست،آن ها اصول منطقی و خردمندانه ی رفتار خوب هستد که برای یک جامعه ی صلح طلب لازم می باشند.

افرادی هستند که عقیده دارند اخلاق را نمی توان تعمیم داد،بلکه آن در هر موقعیتی متفاوت است،آن ها این موضوع را بهانه ی خود قرار می دهند و اخلاق شان را از موقعیتی به موقعیتی و از فردی به فردی دیگر تغییر می دهند.این پدیده،اخلاق موقعیتی نامیده می شود.این اخلاق بیشتر از آن که انقیاد و محدودیت باشد،آسودگی و راحتی است.

شرایط بد نمی تواند بهانه ای برای انتخاب های بد و زندگی فلاکت بار باشد.ارزش ها و اخلاقیات برای لحظه های خوب طرح نشده اند،بلکه آن ها می توانند مانع لحظات نامطلوب و بد نیز باشند.آن ها هم چون قوانین دنیا هستند که هم در روزهای خوب وهم در روزهای بد می توانند به کار گرفته شوند.

اغلب انتخاب ها،انتخاب هایی اخلاقی نیستند.برای امثال،این که چه لباسی بخریم و یا چه برنامه ی تلویزیونی ببینیم انتخاب های فردی هستند که به ترجیحات ما مربوط می شوند.این انتخاب ها،اخلاقی نیستند.مردم با توجه به استطاعت مالی شان می توانند پاناسونیک یا سونی را انتخاب کنند.انتخاب های شخصی،ذهنی هستند نه عینی،اما با وجودی که این انتخاب ها متکی بر اخلاقیات نیستند،باید مسئولانه باشند.انتخاب های اخلاقی بی غرضانه حق را از باطل حدا می سازند.از جهت زمانی که دست به یک انتخاب ضد اخلاقی می زنیم وجدان مان جریحه دار می شود،ولی هنگامی که در یک انتخاب شخصی اشتباهی می کنیم به وجدان مان آسیبی وارد نمی شود.انتخاب ها از این رو شخصی هستند که فرد آنها را انجام می دهد،اما درست بودن و یا غلط بودن شان از شخصی به شخص دیگر فرق نمی کند.

درست مثل یک امتحان ریاضی که افراد در آن شرکت کرده و به سوالات آن پاسخ می دهند.پاسخ های آن ها از شخصی به شخص دیگر متفاوت است،اما آن چه که موجب می شود پاسخ هایشان درست باشد انتخاب هایشان نیست،بلکه به پاسخ صحیح بستگی دارد.البته انتخاب های اخلاقی همیشه مثل انتخاب کردن پاسخ ها در یک امتحان ریاضی نیستند،درست مثل یک فرد خوب که ممکن است فردی اخلاقی نباشد.

شاید یک فرد از لحاظ اجتماعی جذاب و خوشایند باشد،ولی در عین حال،دروغگو و متقلب نیز باشد.پس یک فرد غیر اخلاقی می تواند جذاب نیز باشد.خوشایند بودن ناشی از پسندیده بودن از نظر اجتماع است.جذاب بودن به معنای خوب بودن نیست.

در واقع،بیشتر انتخاب های ما مبتنی بر موارد زیر هستند:

1-خواسته هایمان برای آسودگی،راحتی و لذت طلبی

2-احساسات،انجام آن چه که احساس کنیم خوب است،ملاک داشتن یک احساس خوب است،تا مسئولیت پذیری

3-آداب و رسوم جامعه،هرکسی هر کاری کرد من هم باید آن را انجام دهم.

عقیده ی عمومی بر این است که اخلاق و انتخاب های اخلاقی روشن و مشخص نیستند.سوال مهم این است که چه کسانی طرفدار این عقیده اند؟تنها آنهایی که دارای ارزش های مبهمی هستند

بعضی اوقات روشنی حقیقت مشخص نیست،اما شیطان را کور می کند.

صداقت به معنی خالص و واقعی بودن در برابر دغل بازی و تقلب است.

ارزش اجتماعی مورد اعتماد،برای خود بنا کنید.اگر تنها یک چیز وجود دارد که هر نوع رابطه را در خانه،محل کار و اجتماع بنا می نهد،آن صداقت است.در برابر رفتار غیر صادقانه متعهد نشوید.صداقت،صراحت،اعتبار و دوستی را به وجود می آورد.آن احترام به خود و دیگران را نشان می دهد.صداقت در بودن است نه تظاهر به بودن.دروغ ها ممکن است سریع عمل کنند،اما حقیقت بادوام است.درستی را نمی توان در بروشورهای شرکت ها جست و جو کرد،اما در منش افراد پیدا شود.

آیا ارزش دارد که شخص درستی خود را مصالحه نموده و متوسل به راه های میان بر شود؟شخص ممکن است از این طریق به مقصد برسد،اما بعد از دانستن حقیقت هرگز خوشحال نخواهد شد.انسان خوب بودن از بردن جایزه و پیروزی مهم تر است.

یک پوند کره

کشاورزی بود که یک پوند کره به نانوایی فروخت.روزی نانوا تصمیم گرفت کره را وزن کند تا ببیند که آیا کره ی او یک پوند است،اما متوجه شد که مقدار کره یک پوند نمی باشد.این موضوع او را عصبانی کرد و از کشاورز به دادگاه شکایت کرد.قاضی از کشاورز خواست تا بگوید از چه وسیله ی اندازه گیری برای وزن کردن استفاده کرده است.کشاورز جواب داد:((جناب قاضی من یک آدم قدیمی هستم و وسیله ی اندازه گیری مناسبی ندارم،اما یک مقیاس داشتم))قاضی پرسید:((بگویید کره را چگونه وزن کرده اید؟))کشاورز جواب داد:((جناب قاضی مدت ها قبل از اینکه نانوا شروع به خرید کره از من کند من یک پوند نان از او می خریدم بنابراین هر روز وقتی که نانوا برایم یک پوند نان می آورد،من نان را روی ترازو می گذاشتم و براساس آن به او کره می دادم.اگر کسی مقصر باشد آن نانوا است))

اصول اخلاقی این داستان چیست؟از هر دست که می دهیم از همان دست می گیریم.

هر کاری که می کنید این سوال را از خودتان بپرسید،آیا مقدار دستمزد و پولی را که دریافت کرده ام منصفانه بوده است؟

صداقت و یا عدم صداقت عادت می شوند.بعضی افراد عدم صداقت را تمرین می کنند و می توانند با گردن راست دروغ بگویند.بعضی ها آن قدر دروغ می گویند که هرگز نمی دانند حقیقت کدام است؟اما آن ها چه کسی را فریب می دهند؟بیش از هر کس دیگر،خودشان را.

صداقت را می توان به راحتی کنار گذاشت.برخی از افراد افتخار می کنند که به حالت حیوانی صادق هستند.چنین به نظر می رسد که آن ها به جای این که ددمنشی را از خود دور کنند،صداقت را بیرون انداخته اند.انتخاب لغات و رعایت آداب و معاشرت بسیار اهمیت دارند.